صحت سنجی و تست عملکرد اتوکلاوهای دندانپزشکی
امروزه در علم پزشکی، از اندیکاتورهای اتوکلاو دندانپزشکی استفاده میشود. روش‌های مختلفی برای صحت سنجی و تست عملکرد اتوکلاوهای دندانپزشکی وجود دارد که به سه دسته اندیکاتور مکانیکی، اندیکاتور شیمیایی و اندیکاتور بیولوژیکی تقسیم‌بندی میشود. استفاده از اندیکاتورهای اتوکلاو به منظور صحت سنجی فرآیند استریلیزلسیون توسط اتوکلاو و نحوه عملکرد آن در حوزه پزشکی و دندانپزشکی امری ضروری است. در این مطلب با ما همراه باشید تا ضمن آشنایی با اندیکاتورهای اتوکلاو و انواع آن، به بررسی صحت سنجی و تست عملکرد آن‌ها بپردازیم.
آشنایی با اندیکاتور اتوکلاو
به منظور صحت سنجی و اطمینان از عملکرد نشانگرها، آن‌ها را درون یک سیکل استریل قرار می‌دهند که به پارامترهای خاصی همچون بخار، دما یا زمان حساس است. به این سیکل استریل حساس به پارامترهای خاص، اندیکاتور اتوکلاو دندانپزشکی گفته میشود. از این اندیکاتورها برای استریل کردن لوازم و تجهیزات درمانی و آزمایشگاهی در دما و فشار بالا استفاده میشود. به طور معمول فشار بر روی 2/5 و دما بر روی 134 درجه سانتی‌گراد تنظیم میشود، اما مدت زمان قرارگیری بسته به نوع دستگاه بین 15 تا 60 دقیقه متفاوت خواهد بود.
انواع اندیکاتورهای اتوکلاو
اندیکاتورهای اتوکلاو یکی از تجهیزات مورد نیاز در بیشتر مراکز درمانی است و بر اساس عملکرد به سه دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شوند که عبارتند از :
- اندیکاتورهای مکانیکی
این نوع اندیکاتورها، نوعی دماسنج‌های فیزیکی محسوب می‌شوند که دارای عقربه‌های نشانگرند. وظیفه اصلی این عقربه‌های نشانگر، نمایش وضعیت جاری دستگاه برای کاربر است و به اندیکاتورهای مکانیکی مشهورند.
- اندیکاتورهای شیمیایی
اندیکاتورهای شیمیایی یکی از مهم‌ترین و اقتصادی‌ترین روش‌ها به منظور صحت سنجی و تست عملکرد اتوکلاوهای دندانپزشکی هستند. به طور معمول این نشانگرها به حالت جامد بوده و کاغذی شکل هستند و درون بسته‌های استریل قرار می‌گیرند تا اپراتور پس از اتمام استریل، صحت انجام آن را بررسی کند. بدین شکل که اگر رنگ آن به صورت ناقص تغییر یافت و یا اصلاً تغییر رنگی صورت نگرفت، روند استریل کردن، مجدداً انجام شود. این مرحله آنقدر تکرار خواهد شد تا به نتیجه دلخواه که همان تغییر رنگ کامل و یکدست است برسیم. در واقع می‌توان چنین گفت که مکانیسم عملکرد این اندیکاتورها بر پایه تغییرات شیمیایی است که به هنگام مواجه شدن با عامل استریل کننده در دما، زمان و فشار خاص است. برای هر نوع استریل کننده‌ای می‌بایست از اندیکاتور مخصوص خودش استفاده کرد.
- اندیکاتورهای بیولوژیکی
یکی از قابل اعتمادترین اتوکلاوها، اندیکاتورهای بیولوژیکی هستند که استفاده هفتگی از آن‌ها برای صحت سنجی و تست عملکرد استریلیزاتورهای کوچک مطب‌های دندانپزشکی همواره توصیه میشود. این اندیکاتورها از اسپورهای باکتریایی مقاوم نظیر ژئوباسیلوس استئاروترموفیلوس برای اتوکلاوهای بخار و باسیلوس آتروفئوس برای اتوکلاوهای اتیلن اکساید تشکیل شده‌اند. در واقع باکتری‌ها به شکل اسپور روی نوار چسب یا به صورت محلول در شیشه‌های آمپول قرار گرفته‌اند.
انجام تست اسپور، روند تکامل چرخه استریلیزاسیون را به منظور از بین بردن میکروارگانیسم‌ها مشخص می‌کند. دقت عملکرد اندیکاتورهای بیولوژیکی به قدری است که می‌توان عملکرد این اندیکاتورها را در فرآیند استریلیزاسیون نسبت به سایر اندیکاتورها دقیق‌تر دانست. توصیه میشود پس از هر بار استفاده از اتوکلاو، این تست انجام شود و بهترین حالت آن است که محموله مورد نظر در مرکز دستگاه اتوکلاو و اندیکاتور بیولوژیکی نیز در داخل محموله‌ای که قرار است استریلیزه شود، قرار گیرد.
دسته‌بندی اندیکاتورهای شیمیایی بر اساس سطح کیفی و مورد استفاده
ابزارهای دندانپزشکی پس از استفاده و درمان بیمار، آلوده شده و نیاز به استریل کردن دارند. یکی از رایج‌ترین روش‌های استریلیزاسیون، استفاده از اتوکلاوهای دندانپزشکی است. اندیکاتورهای اتوکلاو بر اساس سطح کیفی و مورد استفاده، به 6 کلاس مختلف دسته‌بندی می‌شوند که عبارتند از :
- کلاس 1 : اندیکاتورهای فرآیندی (Process Indicators)
این اندیکاتورهای به طور معمول در خارج از بسته‌های استریل مورد استفاده قرار می‌گیرند و در آن‌ها از جوهر حساس به گرما استفاده میشود. حساسیت این جوهرها به گونه‌ای است که با رسیدن به دمای 121 درجه سانتی‌گراد تغییر رنگ می‌دهد. تغییر رنگ این اندیکاتورها، نشان دهنده این است که عمل استریلیزاسیون به درستی انجام نشده است و مورد استفاده آن فقط برای فهمیدن این موضوع است که آیا پک، درون دستگاه استریل وارد شده است یا خیر؟ رایج‌ترین نوع این اندیکاتورها، برچسب‌های اتوکلاو است که در دندانپزشکی از آن‌ها استفاده میشود. به عبارتی این برچسب‌ها که بر روی بسته‌ها چسبانده می‌شوند، پس از استریلیزاسیون تغییر رنگ می‌دهند.
- کلاس 2 : اندیکاتورهای بووی دیک (Bowie-Dick)
این نشانگرها به منظور استفاده در آزمایشگاه‌های تخصصی و برای اندازه‌گیری یک ویژگی در ارتباط با دستگاه استریلیزاسیون طراحی شده‌اند. به عبارتی از این اندیکاتورها به منظور تشخیص تست‌های خاصی استفاده میشود. در ساخت محصولات جدید تست بووی دیک، از فناوری‌های روز نانو استفاده شده که دیگر نیازی به استفاده از لایه‌های نخی یا مقوایی در آن‌ها نیست، بلکه به صورت یک کارت با لایه‌های نانو پوشش داده شده است و می‌توان به راحتی از آن‌ها استفاده کرد. این نشانگرهای برای تست روزانه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- کلاس 3 : اندیکاتورهای یک پارامتری (Single Parameter Indicators)
اندیکاتورهای این کلاس، بسیار حساس بوده و فقط برای یک پارامتر خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند. مانند اندیکاتور اتوکلاو پلاسما که به طور معمول فقط وجود پلاسما را کنترل کرده و به زمان و دما کاری ندارد.
- کلاس 4 : اندیکاتورهای چند پارامتری (Multi Parameter Indicators)
این اندیکاتورها جزء نشانگرهای چند پارامتری محسوب می‌شوند، زیرا به دو پارامتر دما و زمان حساس‌اند. در اندیکاتورهای کلاس 4 و کلاس‌های بالاتر، تغییرات رنگ به طور غیرناگهانی روی می‌دهد. در واقع حدود 25 درصد پارامترها در این کلاس از لحاظ تغییر رنگ حساس‌اند. به عبارتی می‌توان گفت که اندیکاتورهایی که پس از حدود چهار دقیقه تغییر رنگ می‌دهند، به طور معمول یک دقیقه نوسان دارند. به همین دلیل است که بعد از سه می‌بایست شاهد تغییر رنگ در اندیکاتورهای اتوکلاو دندانپزشکی باشیم.
- کلاس 5 : اندیکاتورهای بازجو یا جامع (Indicators Integrating)
این اندیکاتورها هم مانند اندیکاتورهای کلاس 4 حداقل به دو پارامتر دما و زمان حساس‌اند. با این تفاوت که میزان درصد تغییر رنگ در آن‌ها حدود 15 درصد است. این بدان معناست که زمان شروع تغییر رنگ در این اندیکاتور از سه دقیقه و بیست و دو ثانیه خواهد بود.
- کلاس 6 : اندیکاتورهای سازگار با حساسیت بالا (Emulating Indicators)
اندیکاتورهای این کلاس به نسبت اندیکاتورهای کلاس 4 و 5 از دقت بالاتری برخوردار هستند، زیرا حداقل به سه پارامتر دما، زمان و بخار آب حساس‌اند. البته میزان درصد تغییر رنگ در این اندیکاتورها نیز حدود 6 درصد است و نوع این تغییر رنگ‌ها بسیار ناگهانی است. این بدان معناست که زمان شروع تغییر رنگ در آن‌ها از حدود سه دقیقه و چهل و پنج ثانیه شروع میشود. همواره توصیه میشود در هر یک از فرآیندهای استریلیزاسیون از اندیکاتورهای شیمیایی استفاده شود. تولیدکنندگان به جز عوامل ذکر شده در کلاس 6، با استفاده از فناوری‌های گوناگون، اندیکاتورهای تست اتوکلاو مختلفی را تولید کرده‌اند که به فشار، غلظت بخار و … حساس است.
استانداردهای اندیکاتورها
آماده‌سازی استانداردهای بین‌المللی از طریق کمیته فنی ISO انجام میشود. اگرچه این استانداردها برای تولیدکنندگان اندیکاتورهاست و برای کاربران کاربردی نیست، اما اطلاع از آن می‌تواند بسیار مفید واقع شود.
- ISO 11140
استاندارد ISO 11140 برای کنترل و کالیبره کردن اندیکاتورهای شیمیایی مورد استفاده قرار گرفته و نحوه استفاده آن‌ها را شرح می‌دهد. یکی از شاخص‌های مهم این استاندارد، کلاس‌بندی اندیکاتورهای اتوکلاو دندانپزشکی است.
- ISO 11138
استاندارد ISO 11138 برای اندیکاتورهای بیولوژیکی تنظیم شده و حاوی انواع میکروارگانیسم‌هایی است که در اندیکاتور مورد استفاده قرار گرفته و نحوه کشت و … را شرح می‌دهد. به عبارت دیگر این نوع از ایزو، نوع استاندارد دیگری از ایزو محسوب میشود که به وسیله آن اندیکاتورهای بیولوژیکی قادرند کشت و نگهداری شده و در موارد ضروری به بهره‌برداری برسند.
توجه به این نکته لازم است، از آنجایی که در اندیکاتورهای بیولوژیکی از میکروارگانیسم‌‌های زنده استفاده میشود، در صورت شکستگی اندیکاتورهای اتوکلاو دندانپزشکی و استفاده از میکروارگانیسم زنده امکان انتقال بیماری وجود ندارد.
- ISO 13485
استاندارد ISO 13485 یکی از استانداردترین ایزوهای بین‌المللی شناخته شده است که سیستم مدیریت کیفیت را در معرض نمایش قرار می‌دهد. از این استاندارد می‌توان برای ادارات، سازمان‌ها یا نهادهایی که به صورت مستقیم با توسعه، طراحی، تولید نصب و ارائه خدمت ابزارهای پزشکی و یا خدمات مرتبط با اشتغال رابطه مستقیم دارند، استفاده کرد.
استریل کردن اتوکلاوهای دندانپزشکی
دستگاه اتوکلاو برای استریل کردن وسایل و تجهیزات مورد استفاده قرار می‌گیرد که این کار با استفاده از حرارت بخار آب تحت فشار انجام میشود. در واقع عملکرد اتوکلاوهای دندانپزشکی به گونه‌ای است که در محفظه‌ای بسته و در دمای بالاتر از 100 درجه سانتی‌گراد آب را به بخار تبدیل می‌کند. از آنجایی که به دلیل استفاده از حرارت مرطوب می‌توان مقدار دمای لازم برای استریل را 30 تا 40 درجه سانتی‌گراد کمتر از هوای خشک نگه داشت، برای استریل کردن وسایل و تجهیزات آزمایشگاهی، برخی پلاستیک‌ها، محیط‌های کشت، نمونه‌های آلوده و … مورد استفاده قرار می‌گیرد. چنین محیطی موجب میشود تا باکتری‌ها و اسپورها، توانایی زنده ماندن را نداشته باشند. اما نباید از یاد ببرید که استفاده از اتوکلاوهای دندانپزشکی برای استریل کردن، به معنای کشتن ویروس‌ها نیست و این دستگاه نیز، خود به مراقبت و کنترل مداوم نیاز دارد.
سخن پایانی
در این مطلب با اندیکاتورهای اتوکلاو دندانپزشکی آشنا شده و دانستیم به منظور صحت سنجی و اطمینان از عملکرد نشانگرها، آن‌ها را درون یک سیکل استریل قرار می‌دهند که به پارامترهای خاصی همچون بخار، دما یا زمان حساس است. به این سیکل استریل حساس به پارامترهای خاص، اندیکاتور اتوکلاو دندانپزشکی گفته میشود. اندیکاتورها بر اساس نوع عملکرد به سه دسته اندیکاتورهای مکانیکی، شیمیایی و بیولوژیکی تقسیم‌بندی می‌شوند که خود اندیکاتورهای شیمیایی بر اساس سطح کیفی و مورد استفاده، به 6 کلاس مختلف دسته‌بندی می‌شوند. آنچه که از دسته‌بندی اندیکاتورهای و استانداردهای آن به دست می‌آید، آن است که اندیکاتورها، موادی هستند که به کمک آن‌ها می‌توان تشخیص داد که هر یک شامل چند کلاس و تابع کدام یک از ISO ها است. توصیه میشود بر اساس نوع اتوکلاو خود از تست اتوکلاو مناسب با دستگاه‌تان استفاده کنید.
سوالات متداول در ارتباط صحت سنجی و تست عملکرد اتوکلاوهای دندانپزشکی
اندیکاتور اتوکلاو دندانپزشکی چیست؟
به منظور صحت سنجی و اطمینان از عملکرد نشانگرها، آن‌ها را درون یک سیکل استریل قرار می‌دهند که به پارامترهای خاصی همچون بخار، دما یا زمان حساس است. به این سیکل استریل حساس به پارامترهای خاص، اندیکاتور اتوکلاو دندانپزشکی گفته میشود. از این اندیکاتورها برای استریل کردن لوازم و تجهیزات درمانی و آزمایشگاهی در دما و فشار بالا استفاده میشود.
اندیکاتورهای اتوکلاو دندانپزشکی به چند دسته تقسیم‌بندی می‌شوند؟
یکی از رایج‌ترین روش‌های استریلیزاسیون، استفاده از اتوکلاوهای دندانپزشکی است. اندیکاتورهای اتوکلاو بر اساس عملکرد به سه دسته اصلی اندیکاتورهای مکانیکی، اندیکاتورهای شیمیایی و اندیکاتورهای بیولوژیکی تقسیم‌بندی می‌شوند که خود اندیکاتورهای شیمیایی بر اساس سطح کیفی و مورد استفاده، به 6 کلاس مختلف دسته‌بندی می‌شوند که عبارتند از : کلاس 1، کلاس 2، کلاس 3، کلاس 4، کلاس 5 و کلاس 6
موارد استفاده از تست اندیکاتورهای بیولوژیکی کدام است؟
صحت سنجی و تست عملکرد اتوکلاوهای دندانپزشکی
به طور معمول، در موارد مشکوک به صحت استریل در اندیکاتورهای شیمیایی، هنگام پیوند عضو، سیکل‌های هفتگی و کالیبراسیون دستگاه از اندیکاتورهای بیولوژیکی استفاده میشود.